Tôi đến Viên Chăn không phải bằng đường hàng không, mà là đi đường bộ. Băng qua những con đường Lào vắng vẻ từ cửa khẩu Cầu Treo, qua tỉnh Bô-ly-khăm-xay của Lào. Đi đường bộ có cái thú của kẻ lữ hành. Lang thang qua những vùng đất Lào còn mênh mông hoang sơ, rừng rậm nhiệt đới còn vết tích từng mảng lớn, xen kẽ những khoảng ruộng mới khai khẩn. Ngay trên đồng ruộng bắt đầu cày bừa ngập nước, lác đác những cây to tán lá rậm rì còn lại như hồi nói vẫn sống với rừng già. Thật là một miền đất từ thời cổ tích.

Với diện tích 236.800 kilomet vuông, bằng 2/3 nước Việt Nam, nhưng dân số chỉ hơn 6 triệu người, bằng thành phố Hà Nội sau khi sáp nhập Hà Tây, nước Lào mật độ dân cư thuộc loại thấp trên thế giới. Nông thôn Lào khiến cho tôi nhớ kỷ niệm về nông thôn Việt Nam những năm sáu mươi, bảy mươi của thế kỷ trước. Nhà đơn sơ, vườn rộng, ngăn bằng vách liếp mỏng manh hoặc trồng những hàng hoa mẫu đơn núi. Nhà nọ bước sang nhà kia chỉ phải nhấc chân cao nhảy qua hàng rào mẫu đơn ấy. Không khóa cửa, không có kẻ gian. Đó là một thời nông thôn Việt Nam đã qua rồi.

Thời tiết hai mùa mưa và khô trong năm và không bao giờ có bão, lại sinh sống trên một vùng đất mênh mông, giàu có, khiến cho nếp sống của người Lào có phần dễ dãi với nhà sàn gỗ đơn sơ. Nông thôn Lào nghèo theo tiêu chuẩn nhìn nhận của một người từ Hà Nội đến, nhưng con người Lào không có nỗi lo cơm áo như với người dân nông thôn Việt Nam hay Trung Quốc. Họ bình thản và dường như khó thuyết phục người trung niên thay đổi thói quen về nhu cầu sinh sống. Một bạn Lào kể câu chuyện như sau: Lãnh đạo trung ương xuống thăm xã, hỏi một người dân, sau khi có điện có vui không? Người chủ nhà nói: "Có điện vui rồi, vì sáng trưng, nhìn cái gì cũng rõ, nhưng có điện không biết làm gì, chỉ để đêm đêm nhìn rõ vợ mình thôi". Ở nông thôn, hầu như không có thiết bị điện gì khác, ngoài thắp sáng.

Viên Chăn ngày nay dung hòa trong nó nhiều mặt đối lập. Một thành phố êm đềm, quá êm đềm. Viên Chăn không có nỗi lo ô nhiễm, hay phải lo nhân mãn. Giống như Hà Nội cách đây ba bốn chục năm, thành phố bé nhỏ, đi vài phút ô tô đã trồi ra ngoại thành rồi. Không có nhà cao quá 6-7 tầng, cây xanh và không gian thoáng đãng. Những ngôi nhà thấp thoáng trong khu vườn bao quanh xanh um là hình ảnh quen thuộc của thành phố thủ đô này. Đến 9 giờ tối, cả thành phố hầu như đã buồn ngủ rồi, để lại hè đường vắng vẻ. Trong khi đó, đi xe bus sang bên kia sông Mê Công đã là đất Nọong Khai của Thái Lan, nơi thị trường đầy đủ đã phát triển nhiều năm rồi. Hàng Thái bắt đầu đổ vào Lào từ bên kia sông Mê Công, hàng Trung Quốc thì chảy vào Lào theo dòng nước sông từ phía thượng nguồn...

Tại Lào, hầu như mọi thứ đều đắt đỏ hơn Việt Nam, trừ ô tô. Ăn ở đắt hơn 2 lần, xăng đắt hơn, tính ra tiền Việt khoảng gần 30.000 đồng/lit. Chỉ có ô tô là rẻ, giá ô tô nhập chính hãng chỉ bằng khoảng 1/3 so với Việt Nam. Công chức Lào có cấp bậc nào đó chưa cần là thứ, bộ trưởng, được cấp ô tô đi làm. Trung tá Sỉ-phay, sĩ quan thuộc Cục Khoa học lịch sử quân đội Lào , người thường đi cùng tôi ở Viên Chăn, nói: "Vấn đề tương lai của Lào chính là từ cái ô tô. Bây giờ tuy chưa khó như ở Hà Nội, nhưng cũng có những lúc không có chỗ đỗ. Năm năm nữa, Viên Chăn chắc ô tô chen nhau rồi". Sỉ phay đi xe máy rất xoàng xĩnh chứ không đi ô tô như nhiều người cùng cấp.

Ký ức đẹp về tình yêu

Một lần chúng tôi đến cách Viên Chăn khoảng 60 km, thăm Học viện Lục quân trên địa bàn tỉnh Viên Chăn. Địa thế có phần giống Sơn Tây hồi chống Mỹ. Học viện có mấy ngôi nhà ba tầng, còn thì nhà cấp 4 trên vùng đất mênh mông. Giám đốc Học viện, thiếu tướng Pheng-chon Su-phả-vông chỉ cho chúng tôi cái cây cổ thụ rất to và kể chuyện cơ quan quân đội Pathet Lào đã đóng ở đây hồi chống Mỹ. Ông Pheng-chon đang muốn quy hoạch lại trường Lục quân để tương lại có thể có dáng dấp như trường quân đội ở Việt Nam.

Đến Lào, mới thấy câu "tình hữu nghị đặc biệt Việt-Lào" hiện hữu và biểu hiện sống động trong đời sống như thế nào.

Nhiều thế hệ bộ đội Việt Nam đã chiến đấu ở Lào và hầu hết cán bộ lãnh đạo Lào đều có thời gian học tập tại Việt Nam.

Tôi gặp ở Viên Chăn nhà văn Tô Đức Chiêu, người đã chiến đấu ở Xiêng Khoảng và viết cuốn tiểu thuyết "Đường về Thà Khẹt". Ông Chiêu là một trong khoảng một chục nhà văn Việt Nam đã viết tác phẩm dài hơi về đất nước Lào. Bây giờ, ông vẫn còn nhớ một số câu tiếng Lào, học được trên đường hành quân khi xưa. Bằng con mắt của nhà văn, ông Chiêu nhận xét về tính cách Lào: "Dường như những người Lào khi xưa đánh Mỹ với mình vẫn còn trẻ đến bây giờ, bởi vì thế hệ ngày nay là con cháu những người ngày xưa vẫn hiền hòa, đôn hậu không khác mấy. Thời gian không làm cho người Lào mất đi bản tính chất phác, hồn nhiên của họ. Thật khác so với những vùng đất Việt thời hậu chiến. Người Việt khi xưa sẵn sàng dỡ nhà cho xe qua giờ đã thành thiên cổ, con cháu họ giờ đây tính tiền trước hết, nhìn lữ khách với con mắt dò xét, cảnh giác..."

Có một người Việt Nam ưu tú đã hy sinh vì sự nghiệp cách mạng Lào, đó là Lê Thiệu Huy, con trai nhà chí sĩ Lê Thước. Năm 1945, anh là tham mưu trưởng liên quân Việt- Lào ở Trung Lào. Năm 1946, quân Pháp tấn công xóa bỏ chính phủ liên hợp Lào, anh bảo vệ Hoàng thân Xuphanuvong rút sang đất Thái, qua sông Mê Công ở Thà Khẹt và đã anh dũng hy sinh khi che đạn cho Hoàng thân. Kể từ đó, lịch sử chiến đấu của liên quân Việt-Lào hào hùng cho đến khi cách mạng hai nước thành công.

Thứ trưởng Bộ Văn hóa Bò-xẻng-khăm nói với tôi: "Lịch sử cách mạng Lào anh dũng, lịch sử tình hữu nghị Việt- Lào đặc sắc, có thể tái hiện bằng ngôn ngữ điện ảnh thì rất hấp dẫn, ví dụ như chuyện tiểu đoàn 2 vượt vòng vây, chuyện Trung ương đảng Nhân dân cách mạng Lào chỉ đạo cuộc vượt ngục của Hoàng thân Xuphanuvong, hay như cuộc chiến đấu ở Cánh đồng chum... vân vân, nhưng hiện nay Lào chưa đủ lực để làm. Hãng phim Hội Nhà văn Việt Nam, đơn vị đã làm những phim về lãng tụ và lịch sử cách mạng Việt Nam bắt tay vào hợp tác với Lào để dựng những phim về đề tài này, chúng tôi hy vọng là sẽ thành công".

Khi đến thăm ông Xiêng Xổm, người anh hùng trong cuộc vượt ngục của Hoàng thân Xuphanuvong năm 1960, nay đã là một ông già tám mươi tuổi, chúng tôi thấy ông có một bảo tàng tư nhân, rất nhiều hiện vật và hình ảnh cách mạng Lào. Những bức ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh với các vị lãnh đạo Lào Cayson Phôm-vi-hản được treo trang trọng nhất. Nếu như nhiều cựu chiến binh Việt Nam đã hy sinh xương máu ở Lào, có tình cảm với Lào thì hầu hết các bạn Lào hiện đang là cán bộ lãnh đạo đều có kỷ niệm về Việt Nam. Nhà văn nữ Phiulavanh, Chủ tịch Hội Nhà văn Lào kể rằng, khi Hà Nội chiến đấu với B52 cuối tháng 12/1972, chị đang làm việc ở Hà Nội, chỉ cách Khâm Thiên mấy đoạn phố, cũng tránh máy bay, cũng cứu thương, rồi đi sơ tán... Còn Trung tướng Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Chanh-sa-mỏn kể một câu chuyện rất cảm động, khi ông và các đồng chí khác về vùng Sơn Tây thăm lại những nhà dân mà ông trọ những năm học ở Việt Nam thời chiến tranh khi xưa, ông ngạc nhiên khi những người dân vẫn gọi tên ông và đồng đội, những cái tên Lào rất khó nhớ. Khi ôn lại những ngày chống Mỹ sơ tán, mọi người rơi nước mắt. Ông Chanh-sa-mỏn ví von, mối tình Việt Lào đẹp như hai người đã yêu nhau thời tuổi trẻ, giờ dù có trải qua thời gian, kỷ niệm tình yêu càng lắng đọng.

Câu hỏi ngày hôm nay

Khi chúng tôi đến Viên Chăn, tình cờ gặp một vài nhân viên của dự án khai thác vàng- đồng của Trung Quốc và Oxtralia đóng tại Atopo. Câu chuyện của thời làm ăn thế giới phẳng rất sôi nổi, bỗng nhiên ông bạn cao niên đi với tôi buồn xỉu xuống. Ông nói: "Buồn. Buồn lắm. Chúng tớ hy sinh xương máu cùng với những chiến sĩ Lào giữ đất, giờ thì người Úc, người Tàu nhảy vào hưởng lợi từ nguồn khoáng sản ở dưới mảnh đất ấy".

Những người Úc, người Tàu ngồi đấy đều không biết tiếng Việt, nhưng nếu có biết, họ cũng chẳng hề gì mà động lòng. Cuộc làm ăn kinh tế ngày nay, ai chậm chân thì thiệt. Khi dứt cơn mưa, những anh chàng Úc và Tàu đi rồi, mấy người bạn Lào đến. Họ cùng nói: Nếu những người đi qua chiến tranh không kịp làm gì, thì rồi khó làm lại được để người Việt và người Lào tôn thêm tình sâu nghĩa nặng.

Tại Viên Chăn, Việt kiểu là một nguồn lực lớn. Chợ sáng ở đường Lạn Xang, những cửa hàng vàng phần lớn là Việt kiểu. Có thể thấy nhiều quán ăn Việt Nam, khách sạn Việt Nam ở Viên Chăn. Có nhiều người đến Lào sau năm 1975 từ nghèo khó mà lập nên sự nghiệp, trong đó có nhà tư sản Đào Hương, giờ là tỷ phú nổi tiếng. Ông Nam Mộc, Giám đốc Công ty phát triển Mỹ thuật và Công nghiệp nói với tôi: "Nước Lào hiền hòa, theo đạo Phật, nếu ai từ Việt Nam đến, cứ làm ăn chăm chỉ, chân thành thì rồi đều khá cả"

Ông Nam Mộc cũng chính là một người như thế. Bây giờ, ông được nhiều cán bộ ở Viên Chăn biết đến. Đến Lào cách đây hơn 10 năm, ông đã chọn con đường hợp tác làm ăn từ các sản phẩm văn hóa. Cho đến nay, nhiều công trình văn hóa của Công ty ông đã hiện diện ở Lào như các bức tượng đài Xuphanuvong ở Thà Khẹt, Xuphanuvong ở Trường Đại học mang tên ông, nhiều tượng Cayson Phoomvihan và nội thất bảo tàng Cayson... Các bức tượng của ông đều bằng đá trắng làm đẹp cho các công trình lịch sử văn hóa Lào. Đây có thể là loại hàng hóa xuất khẩu đặc biệt, bởi vì đều được làm từ xưởng đá mỹ nghệ của ông ở Niinh Bình.

Nói đến đầu tư vào Lào, nhiều người biết đến Hoàng Anh -Gia Lai của Đoàn Nguyên Đức và gần đây là Sân golf Long Thành của Lê Văn Kiểm, hoặc Thủy điện Nậm Ngừm... nhưng hình như những dự án ấy vẫn là nhỏ lẻ, không xứng đáng với mối tình vĩ đại Việt -Lào được viết nên bằng máu của mấy thế hệ. Liệu có một kế hoạch lớn hơn, có bước đi cụ thể hơn không?

Mới đây, trên mạng BBC đã đăng một phóng sự của phóng viên BBC về một thị trấn biên giới Bắc Lào. Từ một làng quê nghèo, bây giờ là một thành phố Trung Quốc rồi, với nào là sòng bạc, gái điếm, hàng bánh bao và rối mắt là chữ Hán. Người Trung Quốc còn thuê đất 60 năm để trồng cao su ở các tỉnh Bắc Lào, mà người ta dự tính, với một khối lượng công việc như vậy, đủ cho 1 triệu người làm việc. Liệu Trung Quốc có tràn ngập lãnh thổ Lào hay không? Đây đâu phải nỗi lo của người Lào thôi đâu. Miền Bắc Lào, nơi cái nôi của cách mạng Lào, hàng xóm láng giềng của Tây Bắc Việt Nam, máu xương Lào Việt đã đổ xuống, giờ đây lẽ nào lại trở thành tiền phương của người khác?

Khi quyết định chi viện cho nhau, có lẽ lãnh đạo cấp cao hai nước anh em đơn giản hạ lệnh là đưa quân sang, hoặc bước chân qua biên giới, sát cánh cùng nhau. Giờ đây, đầu tư vào Lào không đơn giản như vậy. Đó là kết quả của chính sách lớn, bền bỉ, lâu dài. Nếu Việt Nam không bước tới, thì Thái Lan, Trung Quốc và các nước khác sẽ đến. Khi đó chắc rằng chúng tôi chỉ là những lữ khách tìm di tích của tình hữu nghị, mà tiếc nuối nhìn kẻ khác cắt miếng bánh từ Lào mang về nước họ... Nếu vậy, chúng ta và bạn Lào giống như người tình ôm hận với kỷ niệm tình yêu đã xa rồi, ngồi nhìn thực tế phũ phàng đang diễn ra trước mắt.

Đất nước Lào hàng xóm, con người Lào bè bạn, anh em còn hơn cả anh em, sao người Việt không thể làm hơn nữa ở Lào?

Hôm sắp rời Viên Chăn, Trung tá Sỉ-phay, ông Nam Mộc, Nhà văn Tô Đức Chiêu và tôi đi qua Thạt Luổng, mọt công trình lịch sử văn hóa hiện trên quốc huy Lào. Nhà quốc hội Lào ngay cạnh đấy được xây mới mang dáng dấp kiến trúc đặc trưng Lào, có công đóng góp của doanh nghiệp Việt Nam, ấy vậy mà có người nhắc đến chuyện Trung Quốc có dự án đánh đổi đầu tư để có một vạn người Trung Quốc đến đây sinh cơ lập nghiệp. Khi ấy liệu có còn Thạt Luổng hay không?

Ông Nam Mộc nhìn trời mưa Viên Chăn, nói: "Mùa mưa Lào, liệu có mưa về Hà Nội được hay không?"