Khổng tử được học trò hỏi: Nếu thày là vua, việc đầu tiên thày làm gì? Khổng tử đáp: Phải chính danh. Ngữ cảnh và điều kiện có thể hơi khác so với nguyên bản tôi nhớ trong sách Luận Ngữ. Nhưng có một cốt lõi vấn đề, đó là lý luận "chính danh" là một trụ cột quan trọng trong tư tưởng của Khổng Tử khuyên các bậc chính nhân quân tử, thi tu thân, tề gia, trị nước, bình thiên hạ.
Tại sao phải chính danh? Có lẽ vì người ta có danh mà chả làm đúng cái danh ấy. Xã hội qua một thời trị vì của các bậc vua quan (ngày xưa) hoặc được quản lý của cán bộ nhà nước (thời hiện đại) thì do nhiều nguyên nhân không còn tề chỉnh nữa, không còn kỷ cương và lành mạnh nữa. Khổng tử cách đây 2000 năm đã nhìn thấy nguyên nhân cơ bản là từ con người, và khuyên con người hãy bắt đầu từ "chính danh", sao cho danh phận thống nhất, hay diễn giải là làm đúng chức phận của mình.
Nước ta, nền giáo dục có thành tựu lớn góp phần đào tạo ra những tài năng, một thế hệ đánh thắng giặc ngoại xâm, rồi bỗng đến một ngày, đến Thủ tướng Phạm Văn Đồng cũng phải kêu lên: Phải làm cho "trường ra trường, lớp ra lớp, thày ra thày, trò ra trò". Ngẫm kỹ thì thời đó trường lớp bắt đầu không ra trường lớp, thày trò cũng bắt đầu không ra thày trò, nghĩa lý đã thiên lệch đi khá nhiều. Thủ tướng Phạm Văn Đồng nhất định là người am hiểu Nho học, ông nói thế, nói một nhưng cấp dưới chưa hiểu đến một đấy thôi. Như vậy có nghĩa là ông đã tự phê rồi, tức là những anh quản lý giáo dục cũng chả ra quản lý giáo dục nữa thì nó mới ra như vậy chứ?
Hôm vừa rồi tôi có việc đến tìm đảng uỷ phường một phường ngay ở Hà Nội. Văn phòng trống trơn, hỏi thì được trả lời rằng cô trực văn phòng có việc đi đâu đó lên quận. Nếu không qua cửa cô trực văn phòng thì chuyện gì các anh phó bí thư, bí thư cũng không tiếp được. Hẹn anh ngày ấy giờ ấy quay lại. Thế có nghĩa là cô trực văn phòng coi cái văn phòng đảng uỷ phường là nhà cô ấy và các bác bí thư, phó bí thư cũng coi cái cơ quan này giống như họ tộc nhà các bác. Ngồi vào cái ghế trực, thì có nghĩa là phải trực, còn khi đi đâu đó thì phải có người thay chứ? Có cô trực là vì có cái ghế trực, chứ không phải là ngược lại. Thành ra, cả một bộ máy phường hàng mấy chục người, động đến có cái việc bé con con là không thông, ách tắc ngay. Ngày xưa, một ông lý trưởng với một cái tay thước, một tráp triện mà mọi việc cứ hanh thông, so sánh hơi khập khiễng, nhưng phải nhận rằng lý trưởng ngày xưa họ thấm nhuần thuyết "chính danh" lắm. Không nói ở phường, cấp tỉnh cũng vậy. Đoàn nhà văn chúng tôi hẹn Phó chủ tịch tỉnh đến làm việc. Đến nơi thì hỏi ai cũng bảo các anh chờ, Phó chủ tịch đang họp. Chúng tôi hỏi phải chờ ở đâu, thì tất cả nhân viên văn phòng đều nói không biết. Chánh văn phòng một phòng rộng, phó văn phòng một phòng rộng, nhân viên mấy phòng rộng, nhưng không tiếp khách, chỉ vì phó chủ tịch không thấy bảo gì. Chỉ một mực hỏi khách: Các bác đến xin gì? Hoá ra cán bộ văn phòng uỷ ban tỉnh quen thấy người dân đến cửa công đường là "xin gì" hoặc kiện tụng gì cũng thực ra là "xin công bằng", ngoài ra là khách "cho gì". Nếu là trung ương xuống, cấp trên đến thì tức là phải tiếp vì "cho gì". Hoặc doanh nghiệp đến thì cũng hơi chờn, vì còn có thể ủng hộ tỉnh quỹ khuyến học, quỹ từ thiện... Còn chúng tôi là đối tác đàng hoàng thì không thuộc loại ấy. Cả một bộ máy văn phòng to lớn, tiêu pha tiền thuế của dân xây cất trụ sở, nuôi nhân viên bằng lương ngân sách, nhưng lại cho rằng việc tiếp khách của Phó chủ tịch là không phải của mình, chỉ vì không thấy ông ấy đang họp và không có lịch. Thế cho nên, nếu Thủ tướng Phạm Văn Đồng còn sống, ông sẽ bảo: Uỷ ban phải ra uỷ ban, đảng uỷ phải ra đảng uỷ... Còn nếu Khổng tử mà biết, sẽ bảo: Sao có mỗi việc chính danh mà khó đến thế.
Chỉ mỗi việc trực văn phòng đã nhiêu khê thế, còn các việc lớn lao, quan trọng khác thì thế nào?