Đầu năm, tục lệ từ ngàn xưa người Việt thường đi chùa cầu may. Tháng giêng là tháng ăn chơi, đó là vì người Việt xưa làm nông nghiệp, tháng Giêng nông nhàn, cũng là dịp du xuân, thành kính tổ tiên, cầu phúc cầu lộc. Ngày nay, công nghiệp hóa rồi, tháng Giêng có khi còn là tháng làm ăn bận rộn hơn, nhưng đi chùa, đi đền cầu cũng thì... vẫn thế. Có một vấn đề, đình chùa Việt thường dùng chữ Hán, "chữ của các cụ". Như vậy, chỉ những người có chữ Hán mới đọc được, mà người biết chữ Hán ngày nay thì rất ít. Nhiều người trẻ nói tiếng Trung, đọc chữ Trung Hoa vanh vách, nhưng lại bối rối khi đọc chữ ở đình chùa miếu mạo. Bởi vì chữ Trung Quốc hiện đại là kiểu giản thể, còn chữ Hán cổ phồn thể, rậm rà rắc rối.
Thành ra, vào đình chùa nước mình, mà không hiểu "chữ các cụ". Mạch nguồn văn hóa có cảm tưởng bị đứt đoạn đến buồn lòng.
Có thể cách xử lý như ở Đền Đô phần nào giải quyết được vấn đề này. Đại tự, câu đối đều có chú thích kèm theo bằng chữ quốc ngữ nhưng nhỏ hơn, ở vị trí khiêm tốn, kín đáo. Cách làm này có thể là mẫu mực cho các đình chùa khác, tiếc thay, không mấy nơi làm như vậy.
Một vấn đề khác nữa là hiểu biết về lịch sử đình chùa, miếu mạo. Có người đến đình, đền, cũng cứ khấn "A di đà Phật" thì quá cẩu thả rồi. Không biết mình cầu ai, thế thì làm sao mong đuợc ứng nghiệm. Lại chả hiểu sao nhiều chùa lại dành hẳn một ban thờ thờ Trần triều, hoặc thờ các vua, tướng nhà Trần?
Lịch sử các đình chùa cũng được một số chùa ghi lại, giới thiệu, nhưng chắc hẳn không mấy nơi giới thiệu nghiêm túc, đầy đủ. Đến như Đền Đô, một di tích quan trọng về triều đại các vua Lý và Lý Thái tổ, cũng có điều phải bàn. Tôi đã nghe thấy câu chuyện của hai người trẻ tuổi thắc mắc: Vì sao danh sách có 9 vua mà thờ chỉ có 8 vua thôi? Do hiểu biết lịch sử kém, nên hai bạn trẻ kia cũng tắc tị, đoán thế này, lại đoán thế kia. Điều này thì không có trong giới thiệu của Đền Đô. Sao lại phải kiêng nói ra điều đó?
Một lần đi thăm chùa Tường Vân (chùa Cao) và đền Trần Liễu, viếng tượng Trần Hưng Đạo (Kinh Môn, Hải Dương), có một vị khách hỏi người hướng dẫn du lịch: "Vì sao ở đây lại dựng tượng Trần Hưng Đạo?". Hướng dẫn viên du lịch ngắc ngứ, giải thích đại ý Trần Hưng Đạo là một trong các tứ thánh, mà ở đây có đền Trần Liễu là cha thì nhân dân dựng tượng thờ. Sao lại đơn giản thế? Dưới chân núi là trang ấp An Sinh, nơi Trần Liễu khai phá và sinh sống, được phong vương (An Sinh vương), tuy Thiên Trường là quê gốc họ Trần, nhưng đến Trần Liễu là đời thứ mấy không còn thường xuyên ở quê. Trần Liễu sinh sống ở đây, Trần Quốc Tuấn chắc chắn sống thời tuổi trẻ gắn bó với An Sinh và Thăng Long, trưởng thành thì ở hành cung Vạn Kiếp... Thiên Trường là tổ gốc họ Trần, nhưng riêng Hưng Đạo đại vuơng thì Thiên Trường chỉ là cội rễ tinh thần, còn An Sinh và Vạn Kiếp mới là nơi gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của ông.
Mỗi một di tích chuyên chở cả lịch sử của dân tộc và đất nước. Giáo dục lịch sử ở đâu nếu không coi đây chính là trường học dân gian đã trường tồn cùng sông núi? Nếu các nhà quản lý coi trọng cuốn sách thiên nhiên ấy thì tốt biết bao...